Valzhyna Mort

Haar eerste poëziebundel Ik ben zo dun als je oogwimpers verscheen in Wit-Rusland in 2005. Ze studeerde toen aan de universiteit van Minsk. Ze was niet alleen dichteres, maar vertaalde ook uit het Engels en Pools. Het was niet Valzhyna’s bedoeling Wit-Rusland te verlaten. Ze ontmoette er haar man, een Amerikaan, en reisde ze met hem mee naar de VS, waar ze als dichteres en voordrachtskunstenares veel succes beleefde en het Amerikaanse staatsburgerschap verkreeg. Haar Amerikaanse debuut was de dichtbundel De tranenfabriek, die in het Engels als Factory of Tears werd vertaald, in samenwerking met het echtpaar Elizabeth Oehlkers Wright en Franz Wright (winnaar van de Pulitzer Prize 2004 voor poëzie).
Tot haar zestiende jaar had Mort een muzikale carrière – als accordeoniste – voor ogen, maar het werd poëzie. Ze stamt uit een Russischtalige familie en ze bestudeerde op school het Wit-Russisch. Deze taal werd vanwege haar muzikale klank een middel om ‘muziek in een andere vorm’ te scheppen en gedichten te schrijven. Het Wit-Russische taalgebied heeft in de loop van de geschiedenis meermalen geheel of gedeeltelijk tot Polen behoord, en het Pools liet er duidelijke lexicale en fonetische invloeden achter. In 1918 verklaarde Wit-Rusland zichzelf onafhankelijk, maar in 1921 werd het land een Sovjetrepubliek en een groot deel van de intelligentsia werd geliquideerd. Veel Wit-Russen zien zichzelf eerder als Russen die deel hebben aan de grote Russische culturele tradities. In Wit-Rusland worden de Russische dichters Poesjkin, Achmatova, Majakovski en Tsvetajeva veel gelezen, maar ook veel Poolse dichters, zoals Szymborska, Miłosz, Zagajewski en Barańczak, zijn er erg geliefd. Volgens Mort is de bestaande Wit-Russische poëzie conservatief en formeel van aard, met wortels in de folklore. Er was nimmer sprake van een avant-garde, van surrealisme of van futurisme.
Van conservatisme en formalisme is bij Valzhyna Mort geen sprake. Het gaat over seks, oorlog, wolkenkrabbers en de eerste kennismaking met internet, over onvrijheid, repressie en corruptie, de status van het Wit-Russisch, van oudsher benarde positie van Wit-Rusland tussen Polen en Rusland en de zorgen, het verdriet en het gebrek van alledag. Tekenend voor de repressieve sfeer is onderstaand fragment uit het gedicht 'Het Wit-Russisch I':

alleen de in openbare toiletten beleefden we de vrijheid
en voor een paar roebels vroeg niemand ons wat we er deden
’s zomers vochten we met de hitte, ’s winters met de kou
maar toen ze ontdekten dat wij zelf onze taal waren
en onze tongen uitrukten begonnen we te praten met onze ogen
en toen ze ons de ogen uitstaken praatten we met onze handen
toen ze onze handen afhakten begrepen we elkaar met onze tenen
toen ze ons in de benen schoten, knikten we van ‘ja’
en we schudden van ‘nee’...,

En in De tranenfabriek lezen wij als berustend slot:

ik ben invalide door het werk in de heldhaftige tranenfabriek,
mijn ogen zijn dof van de staar,
mijn kaken zijn gebroken.
ik word betaald met de producten die ik maak.
en ben gelukkig met wat ik heb.

In 2004 was Mort een van de drie winnaars van het Kristal van Vilenica, de prijs voor de beste dichters tijdens het internationale literatuurfestival in Slovenië. In Duitsland kreeg ze in 2008 de Hubert Burda Preis für junge Lyrik. Ze verbleef enige tijd als gastdichteres bij Literarisches Colloquium in Berlijn en kreeg een werk- en verblijfsbeurs van Gaude Polonia in Warschau.

Roel Schuyt
Valzhyna Mort was te gast op het 40e Poetry International Festival in 2009. Deze tekst werd ter gelegenheid van dat optreden geschreven.